Πρόκειται, σε πιο αδρές γραμμές, για την παιδική ζωγραφιά. Το παιδικό ιχνογράφημα συνιστά μια πολύ σημαντική πηγή πληροφοριών για την γνωστική, συναισθηματική και νευρολογική ανάπτυξη του παιδιού. Ακόμη, το ιχνογράφημα αποτελεί τον κυρίαρχο τρόπο επικοινωνίας και έκφρασης του παιδιού και μέσα από αυτό μπορούμε να αποκομίσουμε πολύτιμες πληροφορίες για την προσωπικότητα και την ιδιοσυγκρασία του. Για το λόγο αυτό, δε μας εκπλήσσει το γεγονός ότι, όταν δίνουμε ένα χαρτί σε ένα παιδί ανεξαρτήτως της ηλικίας του, σχεδόν πάντα αποτυπώνει μια αυθόρμητη μορφή, προβάλλοντας έτσι την ψυχοσυναισθηματική του κατάσταση.

Από μια αναπτυξιακή σκοπιά, αντιλαμβανόμαστε ότι το ιχνογράφημα είναι το σημείο σύγκλισης διάφορων αναπτυξιακών λειτουργιών. Για παράδειγμα, η μορφή και η πορεία της ποιότητας μιας ζωγραφιάς συνιστούν ένα δείκτη νευρολογικής ανάπτυξης και εγκεφαλικής δραστηριότητας του παιδιού, ενώ η ποικιλία στις μορφές της ζωγραφιάς αποτυπώνουν τον εσωτερικό φαντασιωσικό του πλούτο, καθώς και το νοητικό του απόθεμα. Στο παρόν άρθρο, η εστίασή μας αφορά κυρίως τη χρησιμότητα του ιχνογραφήματος ως κλινικού/διαγνωστικού εργαλείου κι όχι ως αναπτυξιακού "δείκτη".

Αναφέρουμε, ωστόσο, τα εξής: Η ασχολία του παιδιού µε το ιχνογράφημα γίνεται πιο έντονη μετά τον 9ο χρόνο της ζωής του παιδιού (μέσα στον χρόνο αυτό το παιδί κατακτά σταδιακά την έννοια της προοπτικής) και κορυφώνεται ανάµεσα στο 10ο και το 12ο χρόνο, όπου παρατηρείται εξελικτική άνοδος σε ό,τι αφορά την καλλιτεχνική ανάπτυξη και τις λεπτομέρειες στη μορφή (μουντζούρωμα  προοδευτικά αναδυόμενος ρεαλισμός). Διακόπτεται σχεδόν τελείως γύρω στον 14ο χρόνο, όταν η φαντασία υποχωρεί και ενισχύεται η λογική-νοητική.

Πριν προχωρήσουμε σε ορισμένα γενικά κλινικά σημεία του ιχνογραφήματος, είναι δόκιμο να καταστήσουμε σαφές ότι η ερμηνεία του ιχνογραφήματος απαιτεί διευρυμένες γνώσεις ψυχολογίας, μεγάλη εμπειρία, ικανότητα συσχετισμών και κριτική ικανότητα των σχεδίων, καλή γνώση της εξέλιξης του ιχνογραφήματος, καθώς και γνώση ερμηνευτικών δεδομένων από ερευνητές που έχουν ασχοληθεί επισταμένως με το ιχνογράφημα.

Στοιχεία γενικής αξιολόγησης ιχνογραφήματος – Ανάλυση χαρακτήρα.

Σε ένα ιχνογράφημα, μπορεί κανείς να διακρίνει ενδείξεις που σηματοδοτούν την ύπαρξη δυσφορίας στο παιδί. Αναλυτικότερα:

Άγχος: συνήθως γίνεται αντιληπτό από τη διαπίστωση συνεχών σβησιμάτων, διακεκομμένων γραμμών ή και υπερβολικών μαυρισμάτων σε ένα ή περισσότερα σημεία μιας φιγούρας.

Ανασφάλεια: η ενδεχόμενη ύπαρξη ανασφάλειας μπορεί να ανιχνευθεί μέσα από τις τρεμουλιαστές γραμμές, από πόδια που λείπουν ή είναι κακοσχεδιασμένα.

Επιθετικότητα: μέσα από τα γαμψά χέρια, τα εμφανή δόντια, τα χέρια σε γροθιές, τις έντονες φωτοσκιάσεις και το έντονο κόκκινο χρώμα.

Ευπάθεια: συνήθως εκδηλώνεται μέσα από ζωγραφιές που χαρακτηρίζονται από ακανόνιστη πίεση στο χαρτί και αναπαριστούν τον κορμό πολύ λεπτό και τα πόδια αχνά.

Ελλιπής αυτοεκτίμηση: συνήθως απαντάται σε ιχνογραφήματα όπου η φιγούρα είναι πολύ μικρή σε μέγεθος. Επίσης, στις περιπτώσεις ελλιπούς αυτοεκτίμησης μπορεί να παρατηρήσουμε στο χαρτί αχνά άνω και κάτω άκρα, αβέβαιες γραμμές, διορθώσεις και σβησίματα.

Εκφραστική ανεπάρκεια: απαντάται σε ιχνογραφήματα με σβησίματα, αβέβαιες γραμμές, διάφορες δυσαναλογίες και στοιχεία σχεδιασμένα χωρίς ακρίβεια.

Ναρκισσισμός: απαντάται σε ιχνογραφήματα που χαρακτηρίζονται από μορφές με έντονα χαρακτηριστικά, όπως οι μακριές βλεφαρίδες, τα χτενισμένα μαλλιά, τα περιδέραια, τα έντονα χρώματα (ιδίως στα ρούχα), τα διάφορα στολίδια, καρδιές, λουλούδια, αριθμούς ή γράμματα στα ρούχα.

Τραύματα: τα άκρα που σχετίζονται με κάποιο τραυματισμό, απεικονίζονται μικρότερα και λεπτότερα ή με ελλιπή σαφήνεια.

Πρόωρη σεξουαλικότητα: εμφανή και μεγάλα ή έντονα δόντια, γλώσσα προς τα έξω, μακριά ή χτενισμένα μαλλιά, χρωματιστή μύτη.

Σεξουαλικότητα με αναστολές: κρυμμένα ή ανύπαρκτα χέρια, ανορθόδοξη απεικόνιση των κάτω άκρων, λιτά και απέριττα ρούχα.

Η σημασία του χρώματος στο ιχνογράφημα

Το χρώμα στο παιδικό σχέδιο αποτελεί ένδειξη (συναισθηματικής) ωρίμανσης. Σε περίπτωση που ένα παιδί (ειδικά σχολικής ηλικίας) έχει στη διάθεσή του χρώματα, αλλά δεν τα χρησιμοποιήσει, αυτό θα πρέπει να μας βάλει σε σκέψεις σχετικά με την ψυχική του ηρεμία. Έχει ιδιαίτερη σημασία ποιο χρώμα επικρατεί στο παιδικό σχέδιο. Πιο συγκεκριμένα:

Πράσινο: μπορεί να δηλώνει ησυχία, ανάπαυση, ικανοποίηση και ελπίδα. Εάν κυριαρχεί στο σχέδιο, υποδεικνύει αναστολή και αποφευκτική συμπεριφορά.

Κόκκινο: συνυφαίνεται με τη ζωντάνια, την ενέργεια, τη διέγερση και το θάρρος. Εάν κυριαρχεί υποδηλώνει τάση για εχθρότητα, επιθετικότητα, ίσως και για εκρήξεις θυμού.

Μπλε: δηλώνει ηρεμία, γαλήνη και έλλειψη ανταγωνισμού. Εάν κυριαρχεί στο σχέδιο, υποδεικνύει έντονο αυτοέλεγχο

Κίτρινο: δηλώνει ενέργεια, δυναμισμό και εξωστρέφεια. Εάν κυριαρχεί, υποδεικνύει μια δύσκολη σχέση πιθανόν με κάποιον γονέα ή εντάσεις μέσα στην οικογένεια

Μωβ: Ενδεχομένως υποδηλώνει ανησυχία, σεμνότητα, θλίψη, κυριαρχία και ζήλια. Εάν κυριαρχεί, πιθανόν υποδηλώνει βιώματα του παιδιού, όπου καλείται να ωριμάσει πρόωρα ή να ανταποκριθεί σε απαιτήσεις δυσανάλογες της ηλικίας του.

Καφέ: δηλώνει σοβαρότητα, λύπη και συνηγορεί υπέρ του χαρακτηρισμού ενός παιδιού ως σοβαρού. Εάν κυριαρχεί, υποδηλώνει υπερβολικές ευθύνες, υπερβολικό αυτοέλεγχο και μειωμένο αυθορμητισμό

Μαύρο: δηλώνει επιφυλακτικότητα, αγωνία, πλούσιο συναίσθημα, σεμνότητα. Εάν κυριαρχεί, μας κινητοποιεί να διερευνήσουμε την ευαισθησία του παιδιού. Εκτιμάται διαφορετικά σε περιπτώσεις πένθους στην οικογένεια.

Φυσικά όλα τα παραπάνω στερούνται κλινικής χρησιμότητας όταν ανιχνεύονται εκτός πλαισίου αναφοράς και όταν δε συνοδεύονται από την εμπεριστατωμένη εκτίμηση ενός άρτια εκπαιδευμένου και έμπειρου κλινικού.

Επιπλέον, οι πληροφορίες που αποκομίζει κανείς από ένα ιχνογράφημα δεν συλλέγονται μόνο βάσει του χρώματος και της μορφής. Μπορεί να δοθεί έμφαση και σε άλλες παραμέτρους, όπως είναι η πίεση στο χαρτί, το μέγεθος και η θέση των σχεδίων, η συμμετρία, η υπερβολική σκίαση (θεωρείται φυσιολογική στα πολύ μικρά παιδιά) και το επίπεδο λεπτομέρειας.

Ιχνογράφημα και οικογένεια

Μέσω του ιχνογραφήματος μπορούμε να αντλήσουμε στοιχεία και για τη δυναμική των οικογενειακών σχέσεων. Όταν ζητείται από το παιδί να ζωγραφίσει μια οικογένεια (όποια θέλει εκείνο), αυτό που είναι καλό να έχουμε κατά νου είναι να αφήσουμε το παιδί να ολοκληρώσει τη ζωγραφιά του και κατόπιν να προχωρήσουμε σε διερευνητικές ερωτήσεις που αφορούν τη ζωγραφιά.

Ορισμένα σημεία προσοχής στο σχέδιο της οικογένειας:

1) Ο χρόνος που αφιερώνει το παιδί στη σχεδίαση κάθε προσώπου

2) Οι θέσεις των προσώπων μεταξύ τους

3) Η σειρά με την οποία ζωγραφίζονται τα πρόσωπα

4) Παραλείψεις προσώπων

5) Προσθήκη άλλων προσώπων ή ζώων

6) Αναλογίες ανάμεσα στις φιγούρες

7) Ρούχα

8) Διανομή των ρόλων

9) Τρόπος σχεδίασης (θέση, πίεση, σβησίματα κ.α)

Ερμηνεία του σχεδίου της οικογένειας (προσαρμογή από Κ. Κουνενού)

Το πρόσωπο που εμφανίζεται πρώτο στο σχέδιο είναι αυτό για το οποίο το παιδί αισθάνεται µεγάλο θαυµασµό, ταυτίζεται μαζί του και προσπαθεί να το μιµηθεί. Όταν στην πρώτη θέση τοποθετεί τον εαυτό του, σηµαντικό είναι να δει κανείς την ηλικία του παιδιού. Για παράδειγµα, όταν το παιδί είναι στην ηλικία 4-6, η οποία είναι µια φάση έντονου εγωκεντρισµού, είναι αναµενόµενο να συµβεί. Σε άλλη περίπτωση, εκδηλώνεται με αυτόν τον τρόπο µια επιθυµία του παιδιού να το αγαπούν, η οποία παραµένει ανικανοποίητη ή δεν έχει επαρκώς ικανοποιηθεί. Η τοποθέτηση του εαυτού του παιδιού στην τελευταία θέση μπορεί να υποδηλώνει υποτίµηση ή να εκφράζει την αίσθησή του ότι αυτή είναι η θέση που κατέχει µέσα στην οικογένεια.

Όταν ένα πρόσωπο παραλείπεται, ενδεχομένως να σημαίνει ότι δε γίνεται αποδεκτό από το παιδί. Αντίθετα, η προσθήκη κάποιου άλλου προσώπου, µε τον οποίο το παιδί δεν έρχεται σε καθηµερινή επαφή, υποδηλώνει την ανάγκη για επικοινωνία, η οποία δεν καλύπτεται μέσα από τις υπάρχουσες οικογενειακές σχέσεις. Το σβήσιµο ενός προσώπου φανερώνει µια συναισθηµατική σύγκρουση του παιδιού σε σχέση µε το πρόσωπο αυτό: από τη µια το παιδί πιθανώς αισθάνεται δυσφορία και αντιπαλότητα και από την άλλη φόβο να εκφράσει αυτά τα συναισθήµατά του. Η παράλειψη του ίδιου του εαυτού φανερώνει εκτός από τη χαµηλή αυτοεκτίµηση του παιδιού, και την αποµόνωσή του από την οικογένεια.

Άλλα σημεία που φέρουν μεγάλο πλούτο πληροφοριών για έναν κλινικό είναι όταν, για παράδειγμα, κάποιο πρόσωπο έχει υπερβολικά µεγάλες διαστάσεις σε σχέση µε τα άλλα. Σε αυτές τις περιπτώσεις το πρόσωπο αυτό συχνά βιώνεται από το παιδί ως η κυρίαρχη φιγούρα στην οικογένεια ή και στην καρδιά του παιδιού. Ακόμη, η παράλειψη χεριών ή μπράτσων μπορεί να είναι ένας τρόπος για να τιµωρήσει το παιδί ένα πρόσωπο που θεωρεί απειλητικό. Αποτελεί ίσως και ένα σηµάδι σεξουαλικότητας που δεν βιώνεται ελεύθερα.

Επιπλέον, η άρνηση του παιδιού να ζωγραφίσει την οικογένεια γενικά αποτελεί ένδειξη της δυσφορίας του σε σχέση µε αυτήν και την πιθανή απουσία συναισθηµατικής επικοινωνίας που την χαρακτηρίζει. Τέλος, η απεικόνιση του εαυτού µε διαφορετικό φύλο µπορεί να είναι µια ένδειξη ότι ο σεξουαλικός ρόλος του παιδιού δεν γίνεται αποδεκτός ή και το ίδιο δεν αισθάνεται καλά µε τη σεξουαλική του ταυτότητα.

Καταληκτικά, είναι αξιοπρόσεκτο πόσες λανθάνουσες πληροφορίες μπορεί να ανευρεθούν μέσα σε μια φαινομενικά τυχαία παιδική ζωγραφιά. Παρόλα αυτά, επειδή η ανάλυση του ιχνογραφήματος στηρίζεται στη λογική των προβολικών τεστ, αυτό σημαίνει ότι κληρονομεί και τους περιορισμούς της λογικής αυτής. Ο πιο σημαντικός περιορισμός μπορεί να είναι η χαμηλή αξιοπιστία (ειδικά σε ορισμένους τύπους αξιοπιστίας) και η αμφίβολη εγκυρότητα. Για το λόγο αυτό, όπως προαναφέρθηκε, έχει τεράστια σημασία η εκπαίδευση, η εμπειρία και η διεισδυτικότητα του ειδικού. Από την άλλη, το ιχνογράφημα είναι ίσως ο πιο άμεσος από τους έμμεσους τρόπους προκειμένου να λάβει κανείς πληροφορίες εξαιρετικά σημαντικής ψυχολογικής σημασίας, χρησιμοποιώντας μεθόδους προσφιλείς στο επίπεδο κατανόησης, έκφρασης και ανάπτυξης των παιδιών.

Κείμενο: Σωζόπουλος Χρήστος,
Ψυχολόγος, – Ειδ. Συστημικός Ψυχοθεραπευτής – inmedhealth.blogspot.com
www.eidikospaidagogos.gr