Ο Ιερός Ναός του Αγίου Δημητρίου αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης. Βρίσκεται στην ομώνυμη οδό και είναι πεντάκλιτη βασιλική με εγκάρσιο κλίτος και με πλούσιο ζωγραφικό και μαρμάρινο διάκοσμο με περίτεχνα κιονόκρανα. Στο υπόγειο του ναού βρίσκεται ο χώρος μαρτυρίου του Αγίου Δημητρίου, καθώς και του Αγίου Νέστορος. Από τα ψηφιδωτά του, ξεχωρίζει αυτό που απεικονίζει τον ίδιο τον Άγιο με δύο μικρά παιδιά και ένα άλλο, που απεικονίζει τον Άγιο ανάμεσα στον Επίσκοπο και στον Έπαρχο, οι οποίοι ανακαίνισαν τον Ιερό Ναό.

Σύμφωνα με πηγές, πρωτοχτίστηκε πάνω από ένα ρωμαϊκό λουτρό στο οποίο μαρτύρησε ο Άγιος το 303. Η παράδοση αναφέρει ότι από το σημείο όπου μαρτύρησε ο Άγιος άρχισε να αναβλύζει μύρο. Το 324, όταν ορίστηκε ο Χριστιανισμός ως επίσημη θρησκεία του κράτους οι Θεσσαλονικείς οικοδόμησαν ένα μικρό τρίκλιτο Ναό στο σημείο αυτό. Η φήμη του Ναού αυτού σύντομα εξαπλώθηκε σε όλο τον χριστιανικό κόσμο διότι αποδείχτηκε ότι το μύρο είχε ιαματικές ιδιότητες. Προσκυνητές κατέφταναν από όλα τα μέρη του κόσμου για να προσευχηθούν και να θεραπευτούν.

Ο πρώτος Ναός οικοδομήθηκε από τον Έπαρχο του Ιλλυρικού Λεόντιο το 412-413 μ.Χ. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Λεόντιος θεραπεύτηκε από κάποια ανίατη ασθένεια που τον ταλάνιζε και σε ένδειξη ευγνωμοσύνης προς τον Άγιο, αντικατέστησε το μικρό τρίκλιτο Ναό με μια επιβλητική Βασιλική. Η Βασιλική στεκόταν εκεί μέχρι και τα χρόνια του Αυτοκράτορα Ηρακλείου τον 7ο αιώνα και κατόπιν καταστράφηκε από φωτιά. Μετά την καταστροφή του, ανάμεσα στα 628-634, χτίστηκε στη θέση του πεντάκλιτη Βασιλική από τον Επίσκοπο Ιωάννη.

Ο Ναός ανοικοδομήθηκε με μερικές διαφοροποιήσεις αμέσως μετά. Το 904 όμως λεηλατήθηκε από τους Σαρακηνούς και λίγο αργότερα το 1185 λεηλατήθηκε ξανά από τους Νορμανδούς. Κατά τη δεύτερη λεηλασία, τα λείψανα του Αγίου μεταφέρθηκαν στην Ιταλία από καλόγερους που ήθελαν να τα διασώσουν. Το 13ο αιώνα ο Ναός επισκευάστηκε και ανακαινίστηκε. Την εποχή εκείνη χτίστηκε και το παρεκκλήσι του Αγίου Ευθυμίου στην νοτιοανατολική πλευρά του Ναού του Αγίου Δημητρίου από τον πρωτοστράτορα Μιχαήλ Γλαβά Ταρχανειώτη, σύμφωνα με την επιγραφή που βρίσκεται στο παρεκκλήσι. Το 1430, κατά την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Οθωμανούς, ο Ναός δέχτηκε μια ακόμα πιο βάναυση λεηλασία, σε σημείο που οι τοίχοι του έμειναν σχεδόν γυμνοί. Η εκκλησία μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος με το όνομα Κασημιά Τζαμί και παρέμεινε στην κατάσταση αυτή έως την απελευθέρωση της πόλης.

Στη μεγάλη πυρκαγιά, η οποία κατέστρεψε τα 2/3 της πόλης τον Αύγουστο του 1917, το μνημείο σχεδόν αφανίστηκε. Αναστηλώθηκε και παραδόθηκε στους πιστούς στις 26 Οκτωβρίου του 1949, την ημέρα της γιορτής του άγιου.

Λίγο αργότερα το 1978 τα λείψανα του Αγίου επέστρεψαν από το αββαείο του Αγίου Λαυρεντίου στο Κάμπο της Ιταλίας και τοποθετήθηκαν σε μια αργυρή λάρνακα όπου φυλάσσονται ως σήμερα. Από το 1988 το υπόγειο λειτουργεί ως εκθεσιακός χώρος, όπου εκτίθενται συλλογή γλυπτών, κιονόκρανων, θωρακίων και αγγείων από τον Ιερό Ναό του Αγίου Δημητρίου. Στην κρύπτη του Ναού λειτουργεί μουσειακή έκθεση με τη γλυπτή διακόσμηση του Ναού στις διάφορες φάσεις της ιστορίας του. Τα σημαντικότερα εκθέματα του μουσείου είναι: η κρήνη αγιάσματος και μύρου, σε τρεις φάσεις (4ος, 6ος και 12ος - 13ος αιώνας), αρχιτεκτονικά γλυπτά (επίκρανα, θωράκια κ.α.) της πρώτης φάσεως του Ναού (5ος αιώνας), θραύσματα του κιβωρίου της Αγίας Τράπεζας του 13ου αιώνα, τα θραύσματα της διακόσμησης ταφικού πιθανότατα μνημείου του 14ου αιώνα, τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες του Ναού.

Στον Ιερό Ναό του Αγίου Δημητρίου διασώζονται ελάχιστα ψηφιδωτά γιατί τα πιο πολλά καταστράφηκαν στην πυρκαγιά του 1917. Τα πιο πολλά από αυτά απεικονίζουν τον Άγιο, αλλά και άλλα πρόσωπα, όπως τον Άγιο Σέργιο σε στάση προσευχής. Από τις διασωθείσες τοιχογραφίες, περίφημη είναι η τοιχογραφία που απεικονίζει τον Ιουστινιανό τον Α΄ και την ακολουθία του και βρίσκεται στο νότιο τοίχο.

Στην πρώτη δυτική τετράγωνη κολόνα βρίσκουμε άλλη μια τοιχογραφία με τον αρχιεπίσκοπο της Θεσσαλονίκης Γρηγόριο τον Παλαμά και με τον αυτοκράτορα Ιωάννη ΣΤ΄ Καντακουζηνό, που χρονολογείται από τον 8ο αιώνα. Ο Ναός έχει ανακηρυχθεί Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς από την Unesco.

Πηγή: romiosini.org.gr