Αυτοί, μετά την τουρκική κατάκτηση, διατήρησαν τη γλώσσα τους, αλλά δεν ξεχώριζαν τους εαυτούς τους από τους Έλληνες, γιατί σαν ορθόδοξοι υπαγόταν στο Πατριαρχείο και στην καθημερινή ζωή μεταχειριζόταν την ελληνική γλώσσα.

Από τότε όμως που ιδρύθηκε η ανεξάρτητη βουλγαρική εκκλησία, οι Βούλγαροι προσπαθούσαν άλλοτε με την προπαγάνδα και άλλοτε με την τρομοκρατία να παρασύρουν τους σλαβόφωνους πληθυσμούς της Μακεδονίας στη δική τους εκκλησία. Βαθύτερος σκοπός τους ήταν, όταν θα αποσυρόταν οι Τούρκοι από τη Μακεδονία, να προσαρτήσουν αυτήν στη Βουλγαρία. Το ίδιο άρχισαν να πράττουν αργότερα και οι Σέρβοι στην περιοχή των Σκοπίων και του Μοναστηρίου. Αλλά και οι Ρουμάνοι έτρεξαν να βαπτίσουν τους Κουτσοβλάχους της Πίνδου σε Μακεδονορουμάνους.

Η θρασύτητα των Βουλγάρων αποκορυφώθηκε έπειτα από τον ατυχή ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897. Ίδρυσαν στη Σόφια το «Μακεδονικό κομιτάτο», το οποίο οργάνωσε ένοπλα σώματα(τους γνωστούς κομιτατζήδες) και τα έστειλε στη Μακεδονία, όπου τα σώματα αυτά προξενούσαν καταστροφές και να πιέζουν τους κατοίκους, ιδίως τους ιερείς και τους δασκάλους, να δηλώσουν ότι ήταν εξαρχικοί, ότι δηλαδή ανήκαν στην ανεξάρτητη βουλγαρική εκκλησία. Τότε και οι Έλληνες θέλοντας να διασώσουν τα απαράγραπτα ιστορικά δίκαιά τους στη Μακεδονία και να προστατεύσουν τους δοκιμαζόμενους πληθυσμούς της περιοχής αυτής, ενίσχυσαν τα ελληνικά σχολεία της και περιφρούρησαν τις εκκλησίες της.

Συγχρόνως αξιωματικοί του ελληνικού στρατού, όπως ο Παύλος Μελάς από την Αθήνα, ο Κων/νος Μαζαράκης, ο Τέλλος Αγαπηνός {Καπετάν Άγρας}και οπλαρχηγοί, όπως ο Γεώργιος Τσόντος από την Κρήτη, άλλοι από τη Μάνη, από το Πήλιο, ο Κότας από τη Φλώρινα και άλλοι μαζί με πολλούς ντόπιους Έλληνες, σχημάτισαν ανταρτικές ομάδες, μπήκαν στη Μακεδονία και μετά από σκληρούς αγώνες κατάφεραν να διασώσουν τη μαρτυρική Μακεδονία. Αυτοί ήταν οι Μακεδονομάχοι με πρώτο και καλύτερο τον φλογερό αγωνιστή Παύλο Μελά που έπεσε ηρωικά στο χωριό Στάτιστα το 1904.

Τις προσπάθειες των ανταρτικών αυτών ομάδων, συντόνιζαν αξιωματικοί του ελληνικού στρατού, διπλωμάτες , όπως ο πρόξενος Θεσσαλονίκης Λάμπρος Κορομηλάς, ο Ίων Δραγούμης, προξενικός υπάλληλος στο Μοναστήρι και ιεράρχες , όπως ο μητροπολίτης Καστοριάς Γερμανός Καραβαγγέλης και βέβαια ο τότε μητροπολίτης Δράμας Χρυσόστομος που συνέδεσε το όνομά του με το χωριό μας, τη Χωριστή, και που μετέπειτα σαν μητροπολίτης Σμύρνης, βρήκε μαρτυρικό θάνατο κατά την καταστροφή της Σμύρνης.

Έτσι ναυάγησε η προσπάθεια των Βουλγάρων να αλλοιώσουν την εθνική συνείδηση των κατοίκων της Μακεδονίας, που ελευθερώθηκε από τον ελληνικό στρατό στους βαλκανικούς πολέμους του 1912-13.