Ο Εμμανουήλ Παπάς γεννήθηκε στις Σέρρες το 1772 και πέθανε στην Ύδρα στις 5 Δεκεμβρίου 1821. Ήταν έμπορος, τραπεζίτης, μέλος της Φιλικής Εταιρείας και αγωνιστής της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Υπήρξε πρωτεργάτης της εξέγερσης στη Χαλκιδική και μία από τις αγνότερες και ηρωικότερες μορφές του Αγώνα της Ανεξαρτησίας.

Ο Εμμανουήλ Παπάς γεννήθηκε στη Δοβίστα Σερρών (σημερινή ονομασία: Εμμανουήλ Παπάς) το 1772. Η μητέρα του Εμμανουήλ Παπά ονομαζότανε Βασιλική και κατάγονταν από αρχοντική οικογένεια, ενώ ο πατέρας του ονομαζόταν Δημήτριος και ήταν ένας από τους πλουσιότερους και πιο διακεκριμένους προύχοντες της επαρχίας. Ο πατέρας του, νεότατος στην ηλικία, χειροτονήθηκε ιερέας. Από την ιδιότητα του πατέρα του ως ιερέα, προέρχεται και το οικογενειακό όνομα Παπάς, όπως συνηθιζόταν την εποχή εκείνη.

Μετά τη στοιχειώδη μόρφωση του στο χωριό, ο Εμμανουήλ Παπάς μετέβη στις Σέρρες για να συμπληρώσει τις σπουδές του στην εκεί περιώνυμη σχολή. Όταν αποφοίτησε από τη Σχολή των Σερρών, επανήλθε στη Δοβίστα όπου και παντρεύτηκε την Φαίδρα, κόρη επίσης αρχοντικής οικογένειας, με την οποία, μέχρι και το 1816, απέκτησε έντεκα παιδιά (οκτώ αγόρια και τρία κορίτσια).

Με την επιστροφή του στο χωριό, αρχίζει, μαζί με τα αδέλφια του, να χτίζει ευπρεπή ναό, χρησιμοποιώντας δικά του χρήματα. Φανατικοί Τούρκοι, ωστόσο, προσπαθούν να τους εμποδίσουν στο έργο τους και ο Παπάς τους εξαγοράζει με χρηματικά δώρα. Τελικά, ο ναός αποπερατώνεται το 1805 και αποτελεί μέχρι και σήμερα την εκκλησία του χωριού. Το ίδιο έτος (1805), και ύστερα από τον θάνατο του πατέρα του, το επαγγελματικό του δαιμόνιο τον επανέφερε στις Σέρρες, ακριβώς την εποχή που το εμπόριο βρισκόταν στην ακμή του.

Σύντομα αναδείχθηκε σε μεγάλο τραπεζίτη και μεγαλέμπορο της εποχής εκείνης, σεβαστό ακόμα και στους Τούρκους Μπέηδες τους οποίους πολλές φορές στήριζε οικονομικά, δανείζοντάς τους σημαντικά ποσά για τις συναλλαγές τους, ενώ η μεγάλη του εμπορική δραστηριότητα ξεπέρασε τα σύνορα, με υποκαταστήματα στη Θεσσαλονίκη, Κωνσταντινούπολη και στη Βιέννη, ενώ στις δύο τελευταίες πόλεις, ίδρυσε και δικές του τράπεζες.

Η περιουσία του υπολογιζότανε σε 300 χιλιάδες δίστηλα χρυσά τάλιρα, τεράστιο ποσό για την εποχή. Η μεγάλη του περιουσία του επέτρεπε να κάνει πολλές φιλανθρωπίες, ενώ συχνά, εξαγόραζε θανατικές ποινές συμπατριωτών του.

Η επιρροή του έφτασε μέχρι και τον Οθωμανό τοπάρχη των Σερρών, Ισμαήλ Μπέη, τον αντίποδα του Αλή Πασά των Ιωαννίνων, του οποίου, από το 1810, αναλαμβάνει τη διαχείριση των οικονομικών και περιουσιακών υποθέσεών του, ενώ η ισχυρή θέση που κατείχε του επέτρεπαν να είναι παρών και να ενεργεί ακόμα και σε πολύ σοβαρές δημόσιες υποθέσεις.

Μετά από ενέργειές του προς τον Σουλτάνο, τον έπεισε να ανατεθεί στον Μητροπολίτη Σερρών το δικαίωμα να επιλύει (δικάζει) τις διαφορές μεταξύ των χριστιανών. Συμβάλλει επίσης στην ίδρυση εμποροδικείου για την εκδίκαση των εμπορικών διαφορών, με πρόεδρο τον Μητροπολίτη και διαιτητές εμπόρους.

Μετά τον θάνατο του Ισμαήλ Μπέη, την εξουσία στην περιοχή των Σερρών αναλαμβάνει ο γιος του, Γιουσούφ Μπέη, ο οποίος αποδεικνύεται αισχροκερδής και σπάταλος δημιουργώντας τεράστια χρέη προς τον Εμμανουήλ Παπά τα οποία αδυνατεί να αποπληρώσει.

Το 1817 οι σχέσεις των δύο ανδρών χειροτερεύουν με τον Γιουσούφ να εκδηλώνει δολοφονικές διαθέσεις εναντίον του Παπά, γεγονός που οδηγεί τον τελευταίο να εγκαταλείψει την περιοχή των Σερρών μαζί με τον γιο του, Ιωάννη και στην Κωνσταντινούπολη, ενώ η οικογένειά του τέθηκε υπό την προστασία του Μητροπολίτη Σερρών (και από το 1824 Πατριάρχη) Χρύσανθου, ύστερα και από την απόπειρα του Γιουσούφ να πυρπολήσει το σπίτι του Παπά.

Μύηση στην Φιλική Εταιρεία και κήρυξη της επανάστασης στη Μακεδονία

Κατά την διάρκεια της παραμονής του στην Κωνσταντινούπολη, ο Παπάς μυήθηκε στη Φιλική εταιρεία από τον Κωνσταντίνο Παπαδάτο, άνθρωπο του Αλέξανδρου Υψηλάντη και έγινε αρχιταμίας της στις 21 Δεκεμβρίου 1819.

Με τις υποδείξεις του Αλέξανδρου Υψηλάντη, οργάνωσαν ταμείο για να βοηθήσουν τον αγώνα. Με τα μέσα που διέθετε ο Παπάς, κατορθώνει μέσω της Πύλης, να εισπράξει μεγάλο μέρος από το χρέος του Γιουσούφ Μπέη (500.000 χιλιάδες χρυσές δραχμές) τις οποίες και διαθέτει επίσης εξ ολοκλήρου στον εθνικό αγώνα. Στο μεταξύ η φήμη του για την πατριωτική του δράση είχε φτάσει σε κάθε άκρη της Ελλάδας. Είχε εκπονήσει μάλιστα και σχέδιο για δολοφονική απόπειρα κατά του Σουλτάνου, το οποίο όμως απέτυχε λόγω προδοσίας.

Επιστολή του Αλέξανδρου Υψηλάντη προς τον Εμμανουήλ Παπά, όπου εξαίρει τον πατριωτισμό του Σερραίου αγωνιστή.

Όταν κηρύχθηκε η Επανάσταση του 1821 στις παραδουνάβιες επαρχίες, ο Εμμανουήλ Παπάς εγκατέλειψε την Κωνσταντινούπολη και στις 23 Μαρτίου 1821 μετέβη στη Μονή Εσφιγμένου στο Άγιο Όρος. Η περιοχή εθεωρείτο το καταλληλότερο ορμητήριο για την εξέγερση της Μακεδονίας, όχι μόνο γιατί η χερσόνησος είναι φυσικώς οχυρωμένη, αλλά ακόμη γιατί οι περίπου 3.000 άνδρες που μόναζαν θα μπορούσαν να αποτελέσουν μία αξιόλογη στρατιά.

Εκεί, αφού έφθασε με πλοίο του θρακιώτη φιλικού Αντώνη Βισβίζη που ήταν γεμάτο όπλα και πολεμοφόδια, αγορασμένα από τον ίδιο, ύστερα από εντολή του Αλέξανδρου Υψηλάντη, έγινε δεκτός με ενθουσιασμό από ηγούμενους και μοναχούς .

Στις 17 Μαΐου του 1821, κηρύχθηκε η επανάσταση στην Μακεδονία, ενώ ο Εμμανουήλ Παππάς ανακηρύχθηκε "αρχηγός και υπερασπιστής της Μακεδονίας". Αφού εγκατέστησε το αρχηγείο του στο Άγιο Όρος, με τους 2.500 άνδρες του, ανέλαβε δράση με παράλληλες εξεγέρσεις στην Κασσάνδρα, την Ορμύλια , τη Σιθωνία και τα Μαντεμοχώρια.

Τον Ιούνιο του 1821, σε συνεργασία με τον καπετάν Χάψα οπλαρχηγό της Δυτικής Χαλκιδικής, πετυχαίνουν σημαντικές επιτυχίες κατά των Τούρκων στα Στάειρα και στον Σταυρό, ενώ καταλαμβάνουν και την Ιερισσό. Με τις πρώτες νίκες των επαναστατών, ο αγώνας γενικεύεται σε όλα τα χωριά της Χαλκιδικής, ενώ επαναστατούν και όλα τα μοναστήρια του Αγίου Όρους.

Η επανάσταση για να εξακολουθήσει να υφίστατο, απαιτούσε συνεχή ροή εισροών οι οποίες καλύπτονταν εξ ολοκλήρου από τον ίδιο τον Εμμανουήλ Παπά. Ωστόσο, οι πρώτες δυσκολίες άρχισαν να εμφανίζονται. Η επανάσταση στην Μολδοβλαχία είχε καταπνίγει, με τον Ιωάννη Φαρμάκη, που προορίζονταν να αναλάβει την στρατιωτική ηγεσία των δυνάμεων στην Μακεδονία, να συλλαμβάνεται από τους Τούρκους, στις εκεί περιοχές. Χωρίς έμπειρο στρατιωτικό διοικητή, ο Εμμανουήλ Παπάς ανέλαβε την θέση του αρχηγού της επανάστασης.

Η εξέλιξη της Επανάστασης

Το Λάβαρο των Μακεδόνων στη Μάχη της Ρεντίνας το 1821.

Μετά τις πρώτες νίκες κινήθηκαν πάνω σε δύο άξονες. Ο Εμμανουήλ Παπάς προχώρησε βόρεια και συγκεκριμένα με κατεύθυνση τα στενά της Ρεντίνας τα οποία κατείχαν στρατηγική θέση πάνω στην οδό Καβάλας -Θεσσαλονίκης. Εκεί, ο Παπάς θα μπορούσε να αποτρέψει πιθανή απόπειρα τουρκικής ενίσχυσης από την πλευρά της Κωνσταντινούπολης.

Όσον αφορά τον δυτικό άξονα επίθεσης, ο καπετάν Χάψας κατεδίωξε την τουρκική δύναμη μέχρι το χωριό Σέδες(Θέρμη), μόλις τρεις ώρες από τη Θεσσαλονίκη, ωστόσο η έλλειψη ενισχύσεων και πολεμοφοδίων, απειλούν την συνέχιση της πορείας των στρατευμάτων.

Στα μέσα Ιουνίου του 1821 ο Μπαϊράμ πασάς, με 23.000 άνδρες, χτύπησε το σώμα του Εμμανουήλ Παπά στα Στενά της Ρεντίνας και μετά από αρκετές ώρες μάχης, το απώθησε. Ο Παπάς μέσω των βουνών κατέφυγε στον Πολύγυρο, ενώ το τουρκικό ιππικό (3.000 άνδρες) με απηνή καταδίωξη εξολόθρευσε την οπισθοφυλακή του. Στη συνέχεια ο Μπαϊράμ πασάς μετέβη στη Θεσσαλονίκη, όπου κήρυξε γενική επιστράτευση.

Συγκεντρώθηκε μια εντυπωσιακή δύναμη 30.000 πεζών και 5.000 ιππέων. Επόμενος στόχος των Τούρκων ήταν τα Βασιλικά. Οι επαναστάτες επιχείρησαν να εκκενώσουν την κωμόπολη από τα γυναικόπαιδα, ωστόσο ο Αχμέτ μπέης των Γενιτσών πρόλαβε την κίνηση τους. Εισβάλλοντας στα Βασιλικά τα πυρπόλησε και έσφαξε τον πληθυσμό.

Εξήντα δύο από αυτούς, μεταξύ των οποίων ήταν και ο καπετάν Χάψας, έπεσαν στο πεδίο της μάχης. Με την κατάρρευση του μετώπου, η κεντρική Χαλκιδική παραδόθηκε στο εκδικητικό μένος των Τούρκων οι οποίοι πυρπολούσαν και έσφαζαν χωρίς καμία διάκριση.

Ο Παπάς, άφησε στο Άγιο Όρος τον φίλο του, Νικηφόρο Ιβηρίτη για να αναλάβει την οχύρωση των μονών, ενώ ο ίδιος μετέβη στην Κασσάνδρα και οχύρωσε τη διώρυγα της Ποτίδαιας.
Την ίδια περίοδο στις Σέρρες εκδηλώθηκε επαναστατικό κίνημα με την καθοδήγηση του Μητροπολίτη Χρύσανθου, το οποίο όμως πολύ γρήγορα κατεστάλη.

Οι Τούρκοι δεν διέπραξαν αντίποινα, γι΄αυτό και η ημερομηνία αυτή, 8η Μαΐου του 1821, είναι ημέρα γιορτής του Ευαγγελιστή Ιωάννη Θεολόγου ο οποίος και θεωρήθηκε σωτήρας της πόλης. Ενώ όμως η πόλη απέφυγε την καταστροφή, η σύζυγος του Εμμανουήλ Παπά, Φαίδρα και επτά από τα έντεκα παιδιά του φυλακίστηκαν, η περιουσία του δημεύτηκε και το σπίτι του κάηκε.

Τα άλλα τρία από τα παιδιά του (Αναστάσιος, Αθανάσιος και Νικόλαος) βρισκότανε στο εξωτερικό και γλύτωσαν την σύλληψη, ενώ το τέταρτο παιδί που δεν συνελήφθη ήταν ο Ιωάννης Παπάς, που βρισκότανε μαζί με τον πατέρα του στην Χαλκιδική. Η αρχική ποινή για την οικογένεια του Παπά ήταν θάνατος με αποκεφαλισμό, ωστόσο ο μητροπολίτης εξαγόρασε την ποινή και η Φαίδρα με τα παιδιά της έμειναν στην φυλακή, μέχρι και το 1826, οπότε και αποφυλακίστηκαν.

Το τέλος του Εμμανουήλ Παπά

Προτομή του Εμμανουήλ Παπά στην Αθήνα.

Στις αρχές του Οκτωβρίου του 1821, ο Παπάς, προέτρεψε τους αμάχους που είχαν βρει καταφύγιο στην χερσόνησο, από την κεντρική Χαλκιδική, να εγκαταλείψουν την Κασσάνδρα. Με κάθε δυνατό μέσο, πάνω από 200 οικογένειες, απομακρύνθηκαν για τα νησιά Λήμνο, Σκύρο και Σκόπελο. Ωστόσο, η θέση των επαναστατών ήταν δύσκολη. Πείνα και επιδημίες ταλαιπωρούσαν τους μαχητές.

Ο Παπάς έγραψε προσωπικές του επιστολές απευθυνόμενες στον Δημήτριο Υψηλάντη και στους προύχοντες της Ύδρας και των Σπετσών, επικαλούμενος παροχή πολεμοφοδίων, αντρών και τροφίμων.

Σε απάντησή του ο Υψηλάντης τον διόριζε επίσημα πληρεξούσιο αρχηγό και διοικητή του Αγίου Όρους, της Κασσάνδρας και της Θεσσαλονίκης. Του εξηγούσε, όμως, ότι δεν υπήρχαν πολλά διαθέσιμα εφόδια στην Πελοπόννησο, καθώς μαινόταν η πολιορκία της Τριπολιτσάς. Θα του παρείχε βοήθεια στο μέλλον και του συνιστούσε υπομονή. Στις 30 Οκτωβρίου 1821 οι Τούρκοι επιτέθηκαν και διέσπασαν την Ποτίδαια.

Ο Εμμανουήλ Παπάς μόλις και μετά βίας διέφυγε στο Άγιο Όρος. Η κατάσταση εκεί δεν ήταν καλύτερη. Οι ηγούμενοι, μετά την αρνητική εξέλιξη της επανάστασης, αρνήθηκαν να συνεχίσουν τον αγώνα και επιθυμούσαν να διαπραγματευθούν, με τον Νικηφόρο Ιβηρίτη να αδυνατεί να επιβληθεί στους Αγιορείτες μοναχούς.

Ο Εμμανουήλ Παπάς, μαθαίνοντας και αυτά τα δυσάρεστα νέα, απογοητευμένος, αποφάσισε να αναχωρήσει για την Ύδρα με το ίδιο πλοιάριο του Αντώνη Βισβίζη, με το οποίο είχε φτάσει στο Άγιο Όρος στις 23 Μαρτίου του 1821. Εξαντλημένος από τις κακουχίες του πολέμου και από τις συγκινήσεις της τραγικής του περιπέτειας, πέθανε από συγκοπή καρδιάς μέσα στο πλοιάριο στις 5 Δεκεμβρίου του 1821.

Η σορός του ήρωα μεταφέρθηκε στην Ύδρα και κηδεύτηκε με τιμές αρχιστράτηγου. Το 1843 αναρτήθηκε στο Ελληνικό Βουλευτήριο το όνομα του σαν ενός από τους πρωταγωνιστές της ελληνικής επανάστασης. Το 1927, προς τιμήν του ήρωα, η γενέτειρά του Δοβίστα, άλλαξε το όνομά της σε Εμμανουήλ Παπάς. Τα λείψανά του μεταφέρθηκαν το 1971 και εναποτέθηκαν κάτω από τον αδριάντα του, στην Πλατεία Ελευθερίας των Σερρών.

Η Συμβολή του Εμμανουήλ Παπά και της επανάστασης της Χαλκιδικής στον αγώνα για ανεξαρτησία

Η επανάσταση στην Μακεδονία έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην εδραίωση του αγώνα στην νότια Ελλάδα και στην εκεί δημιουργία ισχυρού επαναστατικού κέντρου. Μεγάλος όγκος τουρκικών δυνάμεων, που είχε σκοπό να κινηθεί προς την νότιο Ελλάδα, έμεινε για μεγάλο χρονικό διάστημα, σχεδόν για όλο το έτος του 1821, στην περιοχή της Μακεδονίας, αντιμετωπίζοντας τις δυνάμεις του Εμμανουήλ Παπά.

Το γεγονός αυτό εξασφάλισε μεγάλο πλεονέκτημα χρόνου στις επαναστατημένες δυνάμεις του νότου, για να οργανωθούν, αλλά και για να καταλάβουν μεγάλο μέρος των περιοχών από τις αποκομμένες από ενισχύσεις, τουρκικές δυνάμεις.

Η ίδια η θυσία του Εμμανουήλ Παπά, που εκτός από την ίδια του την ζωή, πρόσφερε στον αγώνα ολόκληρη την περιουσία του, ενώ και πολλά από τα παιδιά του ακολούθησαν το παράδειγμα του πατέρα τους, προσφέροντας την ζωή τους για την ανεξαρτησία της Ελλάδας, ανέδειξαν τον Εμμανουήλ Παπά και την οικογένειά του, ως μία από τις πιο αγνές και πατριωτικές μορφές του αγώνα προς την ανεξαρτησία.

Βιβλιογραφία

Κασομούλης Ν., (1998)"Ενθυμήματα Στρατιωτικά", τ. 2, σελ. 68 .

Μόδης Γ., (1967). Ο Μακεδονικός Αγών και η νεώτερη μακεδονική ιστορία. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών.

www.mixanitouxronou.gr.« Εμμανουήλ Παπάς. Ο θρυλικός οπλαρχηγός της Μακεδονίας που σχεδίασε ακόμη και τη δολοφονία του Σουλτάνου.»

www.huffingtonpost.gr «Μιλώντας για κάποιες πλευρές του 1821».
serrelib.gr. «Η εποποιϊα του Εμμανουήλ Παπά»

www.armyvoice.gr. «Η Μάχη της Ρεντίνας: Όταν οι Μακεδόνες καθυστέρησαν τους Τούρκους».

www.halkidikinews.gr .«Ο εορτασμός της θυσίας του Καπετάν Χάψα και των παλικαριών του στη φονική μάχη των Βασιλικών».

www.halkidikinews.gr. «Ο χαλασμός της Κασσάνδρας»

www.proinos-typos.gr..«Η συνεισφορά των Μακεδόνων στην Εθνεγερσία του 1821»

www.anexartitos.gr. «Να αποδώσουμε τον επιβαλλόμενο φόρο τιμής και ευγνωμοσύνης στον ήρωα Εμμανουήλ Παπά»